ZAMOYSKI I STASZIC WŚRÓD PATRIOTÓW

Konstytucja od samego początku była przedmiotem licznych sporów i polemik. Elementy wyznaczające zakres kontrowersji wywołanych przez Ustawę rządową to: obraz reformatorów i zwolenników dawnych „wolności”, zagrożonej w swym istnieniu Rzeczypospolitej i zaborczych sąsiadów, przeciwstawne światopoglądy i interesy polityczne.

Przez długie lata rolę podstawowego opracowania dziejów Ustawy rządowej pełniło napisane przez Hugona Kołlątaja i Ignacego Potockiego dzieło „O ustanowieniu i upadku Konstytucji polskiej 3 maja 1791 roku” (wyd. w 1793 r.). Skwapliwość autorów była o tyle uzasadniona, że było to dzieło o wyraźnym ostrzu publicystyczno-politycznym, skierowane przeciwko Stanisławowi Augustowi Poniatowskiemu, przeciwko targowiczanom oraz propagandzie zaborców. Jak pisano: „W historii polskiego ustawodawstwa nie ma drugiego takiego dokumentu, którego pamięć byłaby równie żywa, droga i bliska całemu narodowi, jak Konstytucja 3 maja 1791 roku. Ustanowiona nie przez głosowanie, ale przez zaprzysiężenie, obowiązywała krótko, bo zaledwie piętnaście miesięcy i jedynie zapoczątkowała reformy ustroju Rzeczypospolitej. Mimo to weszła na trwałe do historii naszego narodu. O jej znaczeniu stanowi na równi treść, jak i wymowa moralno-polityczna. Właśnie ta wymowa spowodowała, że dokument ten był żywy w latach niewoli narodowej, pełniąc funkcję nośnika idei niepodległościowej. Była więc Konstytucja czynnikiem wpływającym na działanie całych pokoleń”.

Euforia w Zamościu i Puławach

Przypominając twórców Konstytucji, można by wymienić wielu ówczesnych patriotów, na czele z Ignacym Potockim, Hugonem Kołłątajem, Stanisławem Małachowskim i Nestorem Sapiehą, warto jednak wspomnieć jeszcze o dwóch, którzy przyczynili się na równi do sformułowania myśli zawartych w dokumencie z 3 maja 1791 r. Byli to: Andrzej Zamoyski – X ordynat zamojski, kanclerz wielki koronny w latach 1764-1767, reformator skarbu państwa, przemysłu i handlu, inicjator reformy prawa i sądownictwa oraz współinicjator reform Sejmu Wielkiego lat 1788-1791 oraz ksiądz Stanisław Staszic – wychowawca synów Andrzeja Zamoyskiego, publicysta, pedagog i historyk. Zarówno Zamoyski, jak i Staszic w okresie Sejmu Wielkiego wpływali na obrady tylko pośrednio, ale ich oddziaływanie na opinię publiczną, przede wszystkim za pośrednictwem stronnictwa Czartoryskich z Puław, było istotne. Zbliżenie między Zamoyskimi, Czartoryskimi i Potockimi oraz wypracowane wspólnie koncepcje reformatorskie i polityczne, nad którymi debatowano w Zamościu i Puławach, miały istotny wpływ na efekty obrad sejmowych, a po części także na kształt Konstytucji 3 maja. Dzień zaprzysiężenia Konstytucji wywołał euforię zarówno w obu miastach.

 

 

Jacek Feduszka